جواب به سؤال

به جواب مصطفی علی ابراهیم

(ترجمه)

سؤال: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته!

سؤالی دارم و آن این‌که: در آیۀ 90 سورۀ یونس چنین آمده: ﴿فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ﴾ اما در آیۀ 78 سورۀ طه آمده است: ﴿فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ﴾. آیا این بدان معنی است که فرمان و عمل حاکم یک چیز به حساب می‌آید؟ که اگر چنین باشد، می‌توانیم‌ بگوئیم که ایستادن در برابر امر حاکم مانند ایستادن در برابر اعمال او است. یعنی وقتی ما کلمۀ حق را در برابر پولیس، نیرو‌های نظامی و یا معاونین آن بیان کنیم؛ این به معنی گفتن کلمۀ حق در برابر خود حاکم است و در تحت مصداق این فرمودۀ رسول‌الله صلی‌الله علیه وسلم شامل می‌شویم: «أَفْضَلُ الْجِهَادِ كَلِمَةُ حَقٍّ عِنْدَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ» تشکر. البته شما حق تصرف و تعدیل را در ساختار و طرح سؤال دارید، الله سبحانه وتعالی شما را جزای خیر دهد!

جواب: وعلیکم السلام ورحمة الله و برکاته!

اول: در رابطه به دو آیۀ که در سؤال شما وارد شده که عبارت‌اند از آیۀ مبارکۀ 90 سورۀ یونس: ﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْياً وَعَدْواً﴾ و  آیۀ مبارکۀ 78 سورۀ طه: ﴿فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ مَا غَشِيَهُمْ﴾، انگار که اشارۀ شما به فرق و تفاوت معنی مستفاد از استعمال حرف "واو" و حرف "باء"؛ در الفاظ "وجنوده" و "بجنوده" است، که در آیۀ اول با حرف "واو" و در آیۀ دوم با حرف "باء" ذکر شده است. طوری‌که در کتب تفسیر آمده، معنی "اتبعهم" یعنی به آن‌ها ملحق شد و دنبال کرد، اما حسب لغت از آیۀ اولی﴿فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ﴾ فهمیده می‌شود که فرعون شامل کسانی بود که موسی علیه‌السلام و بنی اسرائیل را دنبال کرد؛ زیرا "واو"در لفظ "جنوده" در این‌جا دلالت بر مشارکت و اشتراک فرعون و لشکر آن در دنبال کردن بنی اسرائیل دارد.

اما آیۀ دوم ﴿فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ﴾ حسب لغت ممکن است به معنی این باشد، که فرعون با لشکر خود در دنبال کردن موسی علیه‌السلام و بنی اسرائیل شرکت داشته و لشکرش را همراهی کرده است و هم‌چنان؛ حسب لغت ممکن است از آن طوری فهیمده شود که، فرعون با لشکرش مشارکت نداشته و همراه لشکرش بیرون نشده است، بلکه لشکرش را در دنبال کردن بنی اسرائیل هم‌کار بود؛ زیرا "باء" معنی مصاحبت و استعانت را می‌دهد، پس کلمۀ "بجنوده" در این آیۀ مبارکه ممکن است که معنی مصاحبت را حمل کند، که در این صورت فرعون با لشکرش همراه بوده و ممکن است که معنی استعانت را حمل نماید؛ که در این صورت به معنی این است که فرعون همرای لشکرش هم‌کاری نموده ولی عملاً مشارکت نداشته است، یعنی لشکرش موسی علیه‌السلام و بنی اسرائیل را دنبال کرده بدون این‌که خودش در آن دخالت داشته باشد.

و تعیین یکی از دو معنی-مصاحبت و استعانت- از جمع نمودن بین این دو آیۀ مبارکه به گونۀ ذیل معلوم می‌شود:

آیۀ اولی مدلول آن تنها از لحاظ لغت است و آن این‌که فرعون لعنةالله علیه، با لشکرش در دنبال نمودن موسی علیه‌السلام مشارکت و مصاحبت داشت اما آیۀ دوم؛ مدلول آن احتمال لغت مصاحبت در دنبال کردن موسی علیه‌السلام و هم‌چنان احتمال معنی استعانت را دارد، یعنی این‌که فرعون لشکرش را استعانت کرده تا موسی علیه‌السلام را دنبال کنند؛ بدون این‌که خودش همراهی کرده باشد و به دلیل این‌که مدلول هر دو آیت متناقض نیست، پس معنی به جمع کردن بین دو آیه به این شکل صورت می‌گیرد که فرعون در دنبال کردن موسی علیه‌السلام با لشکرش بوده یعنی "باء" در کلمۀ "بجنوده" معنی مصاحبت را افاده می‌کند؛ یعنی این‌که در دنبال نمودن موسی علیه‌السلام لشکرش، را مصاحبت کرده است این نسبت به معنی دو آیه است.

دوم: اما حدیث شریفی‌که در سؤال شما ذکر شده است؛ ترمذی در سنن خود از ابوسعید خدری روایت نموده است که رسول‌الله صلی‌الله علیه و سلم فرموده است:

«إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ الْجِهَادِ كَلِمَةَ عَدْلٍ عِنْدَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ»

ترجمه: از جملۀ بزرگ‌ترین جهاد، گفتن کلمۀ عدل در نزد پادشاه ظالم است.

ابوعیسی گفته است که این حدیث از این جهت حدیث حسن غریب است. در معجم الکبیر طبرانی از ابوامامه نقل شده است که رسول‌الله صلی‌الله علیه وسلم فرموده است:

«أَحَبُّ الْجِهَادِ إِلَى اللهِ كَلِمَةُ حَقٍّ تُقَالُ لإِمَامٍ جَائِرٍ»

ترجمه: بهترین جهاد در نزد الله سبحانه وتعالی کلمۀ حق است که به امام ظالم گفته می‌شود.

در روایت دیگری در نزد طبرانی از ابوامامه نقل شده است که مردی در در وقت زدن جمره گفت: یا رسول الله کدام جهاد افضل‌تر است؟ رسول‌الله صلی‌الله علیه وسلم فرمود:

«أَفْضَلُ الْجِهَادِ كَلِمَةُ حَقٍّ عِنْدَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ»

ترجمه:  بهترین جهاد کلمۀ حق در نزد سلطان ظالم است.

در کتاب عون المعبود در مورد شرح این حدیث چنین آمده است:«… از ابوسعید خدری روایت است که گفت :رسول‌الله صلی‌الله علیه وسلم فرموده است:

«افْضَلُ الْجِهَادِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ أَوْ أَمِيرٍ جَائِرٍ»

ترجمه: بهترین جهاد بیان کلمۀ عدل در نزد سلطان ظالم و یا امیر ظالم است.

صاحب عون المعبود گفته است:

"افضل الجهاد" به معنی بهترین جهاد است، به دلیل روایت ترمذی که گفته است از جملۀ بزرگترین جهاد "کلمۀ عدل" است و در روایت دیگری از ابن ماجه کلمۀ حق نقل شده که مراد از این کلمه چیزی است که امر به معروف و یا نهی از منکر را افاده کند؛ توسط بیان باشد و یا توسط کتابت و یا مانند آن. "عند سلطان جائر" یعنی سلطان ظالم، بیان حق در نزد سلطان ظالم افضل الجهاد گفته شده، به این دلیل که شخصی در برابر دشمن جهاد می‌کند، در بین خوف و رجاء متردد است و نمی‌داند، که پیروز می‌شود و یا شکست می‌خورد و صاحب قدرت در حقیقت نسبت به آن به خشم می‌آید؛ پس آن شخص وقتی حق را بیان می‌کند و سلطان ظالم را امر به معروف می‌کند جان خود را به خطر تلف شدن و در معرض از بین رفتن قرار می‌دهد پس این به دلیل غلبۀ خوف افضل الجهاد می‌باشد، خطابی و غیره چنین گفته است.

"او امیرجائر" که گفته شده، به نظر می‌رسد که راوی در خصوص این کلمه شک دارد.»

پس از این حدیث شریف فهمیده می‌شود که افضل الجهاد گفتن کلمۀ حق در نزد سلطان ظالم است نه در نزد اتباع‌اش و منظور از سلطان ظالم امیر ظالم است، خواه رئیس جمهور باشد و یا پادشاه، نخست وزیر و یا والی، پس سلطان جائر که امر به معروف و نهی از منکر می‌شود، لازم است که صاحب صلاحیت وقدرت و یا امارت باشد تا این افضلیت در بیان حق در پیش روی آن مصداق پیدا کند.

اما این به معنی این نیست که بیان حق در پیش روی اتباع حاکم ظالم فضیلت ندارد، زیرا در بیان حق به صورت علنی همیش خیر و فضیلت است، اما افضلیت خاصی‌که رسول‌الله صلی‌الله علیه وسلم در حدیثی‌که مورد بحث ما است؛ افضلیتی است که متعلق به کسی است که خودش صاحب قدرت است؛ زیرا بیان کلمۀ حق در پیش روی صاحب قدرت اهمیت خاص دارد و به دلیل این‌که در بیان حق در نزد صاحب قدرت قبول خطر، جرئت و قوت است. چنانچه بعضی شارحین حدیث نیز چنین بیان کرده اند: «... خطابی گفته است: بیان حق در نزد سلطان جائر افضل الجهاد گفته شده؛ زیرا کسی‌که با دشمن جهاد می‌کند در بین رجاء و خوف متردد است و نمی‌داند که آیا پیروز می‌شود و یا شکست می‌خورد و صاحب قدرت در نزد آن به خشم می‌آید، پس وقتی او حق را بیان می‌کند و آنرا امر به معروف می‌کند در حقیقت خود را در معرض خطر قرار داده و جان خود را به هلاکت می‌اندازد، لذا به خاطر غلبۀ خوف، افضل الجهاد خوانده شده است. المظهر گفته است: بیان حق در نزد سلطان جائر افضل است؛ زیرا ظلم سلطان بالای تمام کسانی‌که در تحت سیاست آن قرار دارند سرایت می‌کند که یک جمعیت کلان است، پس وقتی آنرا از ظلم نهی می‌کند نفع و منفعت را به خلق زیادی می‌رساند به خلاف قتل کافر که از چنین ویژه‌گی بر خوردار نیست.»

پس تمام صحبت از خود صاحب قدرت ظالم است نه از اتباع‌، اعوان و لشکرش.

برادر شما عطاء ابن خلیل ابوالرشته

17 رجب 1445هق

29 جنوری 2024م

مترجم: مصطفی اسلام