جواب سوال

(ترجمه)

به جواب عبدالله الحداد

سوال:

السلام علیکم و رحمة الله وبرکاته!

الله سبحانه وتعالی اوقات شما را به خیر و سعادت داشته باشد و عمر طولانی برای شما در طاعت الله و رسولش ارزانی فرماید! از الله بزرگ که صاحب عرش بزرگ است، می‌خواهم دولت خلافت راشدۀ ثانی را در حالی  برای ما نصیب کند که شما دارای صحت  وعافیت کامل باشید.

سوالم اینست: آیا پرداخت زکات برای خواهر و دختر جائز است؟

جواب:

وعلیکم السلام و رحمة الله وبرکاته!

1- اسلام نفقه را بر فقیر واجب گردانیده و این مسأله را نسبت به فقیر و کسی‌که بر آن نفقه واجب می‌باشد بیان کرده است.

در ورد کتاب نظام اقتصادی صفحۀ 204-211 چنین ذکر شده است:

«حاجات اساسی که عدم مرفوع شدن آن‌ها فقر پنداشته می‌شود، غذاء، لباس و مسکن است، غیر از این موارد موارد دیگر از جمله نیازهای کمالیه به حساب می‌آیند. پس کسی‌که حاجات کمالیه‌اش مرفوع نشود، فقیر پنداشته نمی‌شود.

اسلام مرفوع نمودن و پوره نمودن این موارد ضروری را فرض نموده، اگر شخص خودش توان پوره نمودن این موارد را داشته باشد، بر وی لازم است که پوره نماید؛ اما در صورتی‌که خودش توان پوره نمودن این موارد را نداشته باشد، به دلیل این‌که مالی نداشت و یا امکان به دست آوردن این موارد ضروری برایش ممکن و مقدور نبود، شریعت مبین اسلام همکاری‌اش را بالای غیرش واجب گردانیده تا این موارد ضروریه‌اش مرفوع گردد. شریعت مبین اسلام چگونگی همکاری شخص را در این موارد بیان کرده و بر اقارب آن از ورثه واجب نموده است. الله متعال فرموده است:

﴿وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ﴾ [بقره: 233]

ترجمه: و برعهدۀ پدران است تأمین خوراک و پوشاک مطابق به عرف و هیچ‌کس جز به اندازۀ توانش مکلف نمی‌شود، نه هیچ مادری به خاطر فرزندش زیان ببیند و نه هیچ پدری به خاطر فرزندش ضرر ببیند و بر وارث نیز مشابه همین تعهدات است.

یعنی این‌که بر وارث مانند مولود له(پدر) واجب است که نفقۀ شخص را بدهد؛ البته منظور از وارث، وارث بالفعل نیست؛ بلکه منظور از وارث کسی است که مستحق میراث آن باشد. اگر شخص اقارب نداشت که بر آن نفقه را بالایش واجب کرده است، در این صورت نفقۀ آن بر بیت‌المال لازم می‌شود. در باب زکات از ابوهریره روایت شده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده است:

«مَنْ تَرَكَ مَالاً فَلِوَرَثَتِهِ وَمَنْ تَرَكَ كَلّاً فَإِلَيْنَا» (مسلم)

ترجمه: کسی‌که مالی را به جا گذاشت، برای ورثه آن است و کسی‌که مالی را به جا گذاشت بدون این‌که وارث داشته باشد، پس مال آن برای ما( دولت سپرده) می‌شود.

کَل به کسی گفته می‌شود که فرزند پدر و مادری ندارد.» پایان.

2- اما کسی که از اقارب نفقه بر آن واجب است قرار ذیل است: در "موسوعة الفقهیة الکویتیة" صفحۀ 68-8267 آمده است: «اصناف کسانی که پرداخت زکات برای شان جائز نیست... هرکسی که زکات دهنده به آن نسبت داده می‌شود و یا آن شخص به زکات دهنده از جهت ولادت نسبت داده می‌شود که اصول شخص یعنی پدر و مادر و پدرکلان و مادرکلان شخص را شامل می‌شود؛ خواه وارث باشند  وخواه نباشند، هم‌چنان اولاد و اولاد آن را به هر درجۀ که پائین برود شامل می‌شود. احناف گفتند: به دلیل اینکه منافع املاک در بین شان با هم پیوند دارد و این مذهب احناف و حنابله است.

اما برای سائر اقارب که عبارت از حواشی یعنی برادران، خواهران، کاکاها، عمه‌ها، ماماها، خاله‌ها و اولاد شان است پرداخت زکات هیچ مانع ندارد، اگرچه بعضی در تحت نفقۀ آن باشد به دلیل قول رسول الله صلی الله علیه وسلم:

«الصّدقة على المسكين صدقة، وهي على ذي الرّحم اثنتان: صدقة وصلة»

ترجمه: صدقه بر مسکین صدقه است در حالی که بر ذوالارحام دو چیز حساب می‌شود، صدقه و صلۀ رحم.

این مذهب احناف است و نظر اولی حنابله نیز می‌باشد.

اما در نزد مالکیه و شافعیه اقارب که نفقۀ شان بر مزکی و یا زکات دهنده واجب است پرداخت زکات برای شان جائز نیست. آنانی که نفقۀ شان در نزد مالکیه واجب است پدر و مادر است نه پدرکلان و مادرکلان و هم‌چنان نفقۀ پسر و دختر واجب است نه اولادشان و نفقۀ پسر تا زمانی‌که صغیر باشد و نفقۀ دختر تا زمانی‌که ازدواج نماید و مدخول‌بهای شوهرش قرار گیرد لازم است؛ اما کسانی‌که نفقۀ شان از دیدگاه شافعیه لازم است همانا اصول و فروع می‌باشند.»

3- چنانچه می‌بینید در مورد پرداخت زکات برای دختر در نزد فقهاء نظریات مختلفی وجود دارد؛ زیرا دختر از جملۀ فروع است و علاوه بر آنکه از دیدگاه فقهاء ثابت است که مزکی و یا زکات دهنده بر آن کسانی‌که نفقۀ شان بالای وی واجب است، باید از مال زکات خویش ندهد؛ بلکه از مال غیر زکاتش پرداخت کند؛ اختلاف در مورد این است که نفقه بر چی کسانی از اصول و فروع واجب است؟

بعضی از فقهاء تصریح داشتند که: «اصناف کسانی که پرداخت زکات برای شان جائز نیست، اصول شخص است که همانا پدر، مادر، پدرکلان و مادرکلان هستند، خواه وارث باشند و خواه نباشند، هم‌چنان اولاد و اولاد آن، اگرچه پائین بروند. احناف گفتند به دلیل اینکه منافع املاک شان در بین شان با هم ارتباط دارد این مذهب احناف و حنابله است.»

بعضی از فقهاء می‌گویند:«کسانی که نفقۀ شان در نزد مالکیه واجب است پدر و مادر هستند نه پدرکلان و مادر کلان، هم‌چنان پسر و دختر است نه فرزندان شان و نفقۀ پسر تازمانی لازم است که صغیر باشد و نفقۀ دختر تا زمانی لازم است که ازدواج نموده و مدخول بهای شوهر قرار گیرد.»

 بعضی از فقهاء گفتند: «کسی‌که نفقه‌اش در نزد شافعیه لازم است اصول و فروع می‌باشند...»

حالا به جواب سوال شما که گفته بودید: «آیا پرداخت زکات برای خواهر و دختر از مال زکات جائز است» به قرار ذیل می‌پردازیم:

1- نسبت به دختر:

الف- وقتی دختر شوهردار نبوده و با پدر خود زندگی کند، نفقۀ آن بالای پدرش لازم است. لذا پدر نفقۀ دخترش را باید از مال خودش پرداخت کند نه از مال زکاتش.

ب: وقتی دختر شوهر داشته باشد و شوهر آن موسر یعنی کفاف زندگی اش را داشته باشد و نفقۀ زنش را پرداخت کند، در این صورت پرداخت زکات برای دختر جائز نیست؛ اگرچه دختر فقیر باشد؛ زیرا دختر به اعتبار دارای شوهرش غنی پنداشته می‌شود.

نووی در "المنهاج" گفته است: «شخصی که به سبب نفقۀ یکی از اقاربش و یا شوهرش کفاف زندگی کند بنا بر نظریۀ صحیح‌تر اینست که فقیر و مسکین پنداشته نمی‌شود.» ختم

ج- وقتی دختر شوهر داشته باشد و فقیر نیز باشد و شوهرش نیز از پرداخت نفقه عاجز باشد؛ در این صورت ابن قدامه در "المغنی" گفته است: «اگر زن شوهرِ توان‌مندی در پرداخت نفقۀ داشت و نفقه را برایش پرداخت می‌نمود، پرداخت زکات برای آن زن جائز نیست؛ زیرا کفاف زندگی‌اش با مال و نفقۀ شوهرش حاصل می‌شود و این زن مانند کسی است که زمینی دارد و از محصول زمین‌اش کفاف زندگی می‌کند و اگر نفقه برایش نمی پرداخت، پرداخت زکات برایش جائز است و این زن مانند کسی است که ملک عقاری دارد؛ ولی منفعت آن تعطیل شده است و اما احمد عین همین مسأله را تصریح نموده است.» ختم

نظری را که من به خاطر بیرون رفت از این اختلاف ترجیح می‌دهم، اینست که اگر شوهر دختر فقیر باشد، زکات برای شوهر دختر فقیره داده شود و بعداً همان شوهر به زن خود از مال زکاتی که گرفته پرداخت کند؛ اما اعطاء برای دختر باید از مال غیر زکات باشد.

2- جواب نسبت به خواهر قرار ذیل است:

اگر خواهرت در خانه‌ات زندگی می‌کند و شما نفقۀ آن را پرداخت می‌کنید، در این صورت جائز نیست که مال زکات تان برایش پرداخت گردد، اما در صورتی که خواهر شوهردار باشد و شوهر آن فقیر باشد، در این صورت نه تنها که پرداخت زکات برایش جائز است؛ بلکه بهتر این است که زکات مال خود را برای آن پرداخت کنید؛ به دلیل این قول رسول الله صلی الله علیه وسلم:

«الصَّدَقَةُ عَلَى الْمِسْكِينِ صَدَقَةٌ، وَهِيَ عَلَى ذِي الرَّحِمِ ثِنْتَانِ صَدَقَةٌ وَصِلَةٌ» (ترمذی روایت کرده است)

ترجمه: صدقه برای مسکین صدقه است و برای محارم دو چیز به حساب می آید؛ صدقه و به جا آوردن صله رحم.

این نظری بود که من آن را برای جواب سوالت ترجیح می‌دهم، امیدوارم که به همین حد کفایت کند و الله سبحانه وتعالی از همه، عالم‌تر و با حکمت‌تر است.

برادرتان عطاء ابن خلیل ابوالرشته

28 ذوالحجه 1445ه.ق.

4 جولای 2024م.

مترجم: مصطفی اسلام