(ترجمه)

پرسش

السلام‌علیکم و رحمت‌الله و برکاته!

شیخ بزرگوار ما! در صفحۀ، 165 جزء دوم کتاب شخصیه در بحث شهید و آن‌چه که به این بحث تعلق می‌گیرد، وارد شده است: «طوری‌که در مسلم روایت شده است، نظر درست این است: آن‌ها به پنج دسته هستند که عبارت اند از: مطعون(مطعون کسی است که به مرض طاعون فوت می‌شود؛ یعنی به مرگ غیرمعروف)، مبطون (او کسی است که به حالت اسهال فوت می‌شود)، غرق (او کسی است که به حالت غرق در آب فوت می‌شود) و کسی‌که در حالت منهدم شدن دیوار فوت می‌شود و شخص اخیر، کسی‌که در راه اعلاء کلمة الله در غیر از جنگ فوت می‌شود.»

در احادیث دیگری وارد شده است که این شهداء باید مرگ‌شان فی‌سبیل‌الله باشد؛ چنان‌چه در حدیث ذکر شده است: یونس بن عبدالعلی برای ما خبر داده گفت: ابن ‌وهب برای ما گفت: عبدالرحمن‌ بن‌ شریح برایم گفت: از عبدالله بن ثعلبه حضرمی روایت است که او از حجیره شنیده که عقبه بن عامر روایت کرده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند:

«خَمْس مَنْ قُبِض فِي شَيْ ء مِنْهُن فَهُوَ شَهِيد : الْمَقْتُولُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد ، وَالْغَرِقُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد، وَالْمَبْطُونُ فِي سَبِيلِ اللّه شَهِيد، وَالْمَطْعُونُ فِي سَبِيلِ اللّه شَهِيد، وَالنُّفَسَاءُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد» (حکم البانی)

ترجمه: هرکس در یکی از پنج حالت فوت شود، او شهید است؛ کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) کشته می‌شود، کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) در آب غرق می‌شود، کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) به اثر مرض اسهال فوت می‌شود، کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) به اثر مرض طاعون وفات می‌کند و هم‌چنان زنانی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) در حالت نفاس فوت می‌شوند.

سوال اول: آیا بین این دو حدیث توافق وجود دارد یا تعارض؟ امیدوارم که این مسأله را واضح نمائید. از شما سپاس‌گذارم!

سوال دوم: در سیاق مسألۀ شهید وارد گردیده است که از عبدالله بن عمرو بن عاص روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده است:

«يُغْفَرُ لِلشهِيدِ كُلُّ ذَنْب إِلاالديْنَ»

ترجمه: همۀ گناهان شهید بخشیده می‌شود، به جز قرض.

سوال این است: وقتی شهید قبل از شهادت‌اش از پرداخت دین عاجز باشد، بعد از شهادت شهید، ادای دین وی بالای چه‌کسی لازم است؟ از شما بسیار تشکر می‌کنم.

پاسخ

وعلیکم السلام و رحمت الله و برکاته!

اول: در مورد انواع شهید:

مسلم در صحیحین خود از ابوهریره رضی الله عنه روایت نموده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده است:

«بَيْنَمَا رَجُل يَمْشِي بِطَرِيق وَجَدَ غُصْنَ شَوْ ك عَلَى الطرِيقِ فَأَخرَه فَشَكَرَ اللّه لَه فَغَفَرَ لَه وَقَالَ الشُّهَدَاءُ خَمْسَة الْمَطْعُونُ وَالْمَبْطُونُ وَالْغَرِق وَصَاحِبُ الْهَدْمِ وَالشهِيدُ فِي سَبِيلِ اللّه عَز وَجَل»

ترجمه: در حالی‌که شخصی در راه می‌رود و خاری را از راه دور می‌سازد و الله (سبحانه وتعالی) را شکر می‌کند، الله (سبحانه وتعالی) آن را می‌آمرزد و هم‌چنان گفت: شهداء پنج دسته‌اند کسی‌که به اثر مرض طاعون فوت می‌شود، کسی‌که به اثر مرض اسهال فوت می‌شود، کسی‌که به اثر غرق آب فوت می‌شود، کسی‌که به اثر چپه شدن دیوار از بین می‌رود و کسی‌که فی سبیل الله عز و جل فوت می‌شود.

در کتاب "بیان مشکل الآثار اللطحاوی" ذکر شده است که از عقبه بن عامر روایت شده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده است:

«خَمْس مَنْ قُبِضَ فِي شَيْء مِنْهُن فَهُوَ شَهِيد: المَقْتُولُ فِي سَبِيلِ اللّهِ شَهِيد، وَالْغَرِيقُ فِي سَبِيلِ اللّهِ شَهِيد، وَالْمَبْطُونُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد، وَالْمَطْعُونُ فِي سَبِيلِ اللّهِ شَهِيد، وَالنُّفَسَاءُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد»

ترجمه: کسی‌که در یکی از پنج حالت فوت شود، شهید است: کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) کشته شود، کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) در آب غرق شود، کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) به اثر مرض اسهال فوت شود، کسی‌که به اثر مرض طاعون وفات شود و هم‌چنان زنانی‌که در حالت مرض نفاس در راه الله (سبحانه وتعالی) فوت شوند.

این حدیث را نسائی و طبرانی تخریج نموده است. در بین این احادیث کدام تعارضی نمی‌باشد. حدیث مسلم به صورت مطلق ذکر شده است:

«الْمَطْعُونُ وَالْمَبْطُونُ وَالْغَرِقُ وَصَاحِبُ الْهَدْمِ»

ترجمه: طاعون زده، اسهال، غرق در آب و کسی‌که به اثر منهدم شدن دیوار فوت می‌شود.

 اما حدیث دیگر مقید به کلمۀ "فی‌ سبیل الله" گردیده است:

«وَالْغرِيقُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد، وَالْمَبْطُونُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد، وَالْمَطْعُونُ فِي سَبِيلِ اللِّه شَهِيد»

ترجمه: کسی‌که در راه الله (سبحانه وتعالی) غرق شود، شهید است، کسی‌که به اثر مرض اسهال فوت شود شهید است و کسی‌که به اثر مرض طاعون فوت شود شهید است.

پس این دو حدیث طوری جمع می‌شود که حدیث مطلق به معنی مقید حمل می‌شود. بدین معنی که هرکدام از اشخاصی‌که در فی ‌سبیل‌ الله فوت شود، شهید است و کلمۀ (فی سبیل الله) را قرینه تعیین می‌کند. اگر این کلمه متقرن به نفقه باشد، مثل "ینفقون فی سبیل الله" یا با جهاد ذکر شود، مثل "یجاهدون فی سبیل الله" که در این‌جا معنی اینست که قتال به خاطر بلند شدن دین الله سبحانه وتعالی است؛ چنانچه در حدیث صحیح‌بخاری از ابو موسی رضی‌الله‌عنه روایت شده است که گفته است: مردی به نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: مردی برای به‌دست آوردن غنیمت می‌جنگد، مردی برای نام و نشان می‌جنگد و مردی برای آن می‌جنگد که مقام‌اش دیده شود؛ پس چه‌کسی از این‌ها فی سبیل الله جنگیده است؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود:

«مَنْ قَاتَلَ لِتَكُونَ كَلِمَة اللّه هِيَ الْعُلْيَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ الله »

ترجمه: کسی‌که به خاطر اعلای دین الله (سبحانه وتعالی) می‌جنگد او در راه الله (سبحانه وتعالی) جنگیده است.

 در صورتی‌که کلمۀ "فی سبیل الله" بدون قرینه ذکر شود؛ پس در این صورت به معنی این است: کسی‌که در طاعت الله سبحانه وتعالی و تقرب به آن وفات کند، یعنی کسی‌که مؤمن و مطیع الله سبحانه وتعالی باشد و به یکی از حالت‌های ذکر شده در حدیث، فوت شود؛ پس آن شهید آخرت است؛ اما کسی‌که در حال جنگ فی سبیل الله کشته شود، او شهید دنیا و آخرت است. کسی‌که به اثر مریضی اسهال فوت شود و او مطیع الله سبحانه وتعالی باشد؛ پس او شهید است و هم‌چنان کسی‌که مصاب به مریضی طاعون و  یا در آب غرق شده باشد؛ پس این‌ها شهید هستند. اما در صورتی‌که به این مریضی‌ها مصاب نباشد؛ ولی مطیع الله سبحانه وتعالی باشد، این احادیث بر آن منطبق نمی‌گردد.

دوم: اما این‌که بر شهید دَینی باشد و او از پرداخت دین، قبل از فوت‌اش، عاجز باشد؛ در این‌صورت پرداخت دین بر ورثه است. اگر ورثه از پرداخت دین عاجز و ناتوان باشند، در این‌صورت دولت در عوض شهید دین را پرداخت می‌کند؛ چنان‌چه در این مورد حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده است:

«أَنَا أَوْلَى بِكُل مُؤْمِن مِنْ نَفْسِهِ، مَنْ تَرَكَ مَالا فَلِأهْلِهِ، وَمَنْ تَرَكَ دَيْنا أَوْ ضَيَاعا فَإِلَي وَعَلَی»

ترجمه: من از هر مؤمنی نسبت به خودش سزاوارتر هستم، کسی‌که مالی را بعد از مرگش گذاشت، از خانواده‌اش است و کسی‌که دین و یا خساره‌ای را بجا گذاشت بر من و بر ذمۀ من است.

این حدیث را مسلم تخریج نموده است.

 هم‌چنان احادیثی‌که ابوداود از جابر تخریج نموده و گفته است:

«كَانَ رَسُولُ اللِّه صلى الله عليه وسلم لَا يُصَلِي عَلَى رَجُل مَاتَ وَعَلَيْهِ دَيْن ، فَأتُيَ بِمَيت فَقَالَ : أَعَلَيْهِ دَيْن؟ قَالُوا: نَعَمْ دِينَارَانِ . قَالَ : صَلُّوا عَلَى صَاحِبِكُمْ . فَقَالَ أَبُو قَتَادَةَ الْانْصَارِيُّ : هُمَا عَلَي يَا رَسُولَ اللّه ،ِ قَالَ : فَصَلى عَلَيْهِ رَسُولُ اللِّه صلى الله عليه وسلم، فَلَما فَتَحَ اللُّه عَلَى رَسُولِ اللِّه صلى الله عليه وسلم قَالَ : أَنَا أَوْلَى بِكُل مُؤْمِن مِنْ نَفْسِهِ . فَمَنْ تَرَكَ دَيْنا فَعَلَي قَضَاؤُه ، وَمَنْ تَرَكَ مَالا فَلِوَرَثَتِه»

ترجمه: رسول الله صلی الله علیه وسلم بر کسی‌که فوت می‌شد و بر ذمۀ او دین بودی نماز جنازه نمی‌خواند، جنازۀ نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آورده شد، رسول الله صلی الله علیه وسلم سوال کرد که آیا بر گردن این شخص کدام دَینی است؟ گفتند: بلی دو دینار است، رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت: بر رفیق خود نماز نخوانید، ابو قتادۀ انصاری گفت اداء این دو دینار بر ذمۀ من باشد یا رسول الله! جابر گفته است، سپس رسول الله صلی الله علیه وسلم بر این متوفی نماز خواند. وقتی الله سبحانه وتعالی این مسأله را برای رسول خود روشن ساخت، وی گفت: من بر هر مؤمن از خودش سزاوارتر هستم، کسی‌که دینی بجا گذاشت، ادایش بر من است و کسی‌که مالی را بجا گذاشت، متعلق به و رثه‌اش می‌باشد.

امیدوارم که همین‌قدر برای جواب هردو سوال شما کافی باشد،.الله سبحانه وتعالی از همه عالم‌تر و حکیم‌تر است.

برادرتان عطاء ابن خلیل ابوالرشته

مترجم: مصطفی اسلام