نظریات فقهی پیرامون چگونگی قضای روزه
- نشر شده در فقهی
(ترجمه)
پرسش:
السلام علیکم و رحمت الله و برکاته!
شیخ بزرگوار ما! می‌خواهم حکم الله سبحانه وتعالی را در مورد قضای روزه بدانم تا قلبم مطمئن گردد. در جاهلیت به سر می‌بردم و رزوه‌ی رمضان را عمداً و بدون عذر ترک کردم؛ سپس الحمد لله، الله سبحانه وتعالی بر من رحم نمود و توبه نمودم. حالا قضای روزهای را که نگرفته‌ام، چگونه اداءنمایم؟ آیا من فدیه‌ی روزه را در هر سال باید بپردازم یا این‌که فقط قضاء آوردن روزه کفایت می‌کند؟ شیخ بزرگوارمان، امید است که پاسخ ارایه نمایید! اگ پیوروانتما
پاسخ:
وعلیکم السلام و رحمت الله و برکاته!
برادر محترم، خود می‌گویی که مدتی عمداً و بدون عذر روزه نمی‌گرفتی؛ سپس بعد از سال‌ها الله سبحانه وتعالی تو را به راه مستقیم هدایت فرمود و حالا روزه می‌گیری و روزه‌ی رمضان را ترک نمی‌کنی و اکنون به انگیزۀ تقوی می‌خواهی ماه‌های رمضانی را که قبلاً روزه نگرفته‌ای، قضائی بیاوری. من الله سبحانه وتعالی را حمد می‌گویم که تو را به حسن طاعت و فرمانبرداری رهنمون ساخت؛ حتی بعد از هدایت شدن به این اکتفا نکردی که تنها روزه گیری؛ بلکه تو حریص بر این هستی که ماه‌های رمضانی را که روزه نگرفته‌ای قضاء بياورى. الله سبحانه وتعالى در وجود شما برکت اندازد؛ شما را مایۀ خیر و برکت گرداند و توبه‌ات را حسن و نيكو گرداند و تو را غرق نعمت و رحمت خود گرداند.
برادر ارجمند! ما در عبادات تبنی نمی‌کنیم؛ بلکه این کار را به خود شخص مسلمان می‌گذاریم که در روزه یا نماز و يا ساير عبادات از هر مذهبی‌که خواست، پیروی کند و من در این‌جا بعضی نظریات فقهای کرام را پیرامون ادای روزۀ قضائی ذکر می‌کنم و قلب‌ات به هر نظری‌که منشرح و مطمئن شد، می‌توانی از آن پیروی کنی:
1- در "نهایة المطلب فی درایة المذهب" تألیف عبد الملک الجوینی، ملقب به امام الحرمین متوفی سال 478هـ.ق در مذهب شافعی چنین آمده است: «از کسی‌که روزه‌ی برخی از روزهای رمضان ترک گردید و توانایی قضاء آوردن آن را داشت، برای او جائز نیست که قضائی روزه را به ماه رمضان سال بعدی به تأخیر بیندازد و چیزی را که ما می‌گوییم، مستحب نه؛ بلکه انجام آن حتمی است؛ هرگاه توانایی داشت و از عذرهای شرعی به دور بود و قضاء روزه را به سال بعدی به تأخیر انداخت؛ بر وی واجب می‌گردد که همراه با قضائی روزه در برابر هر روز یک‌بار سفرۀ طعام پهن کند(مساکین را طعام دهد) و اگر قضاء روزه را به دو سال و یا بیشتر از آن به تأخیر اندازد؛ در چند برابر کردن فدیه دو دیدگاه وجود دارد: دیدگاه اول این است که فدیه چند برابر نمی‌گردد و آنچه که به سبب تأخیر یک سال واجب می‌گردید، در چند سال تأخیر نمودن نیز همان واجب می‌گردد. صحیح‌تر اینست که فدیه زیاد و تجدید می‌گردد و در مقابل تأخیر در هر سال، پهن کردن سفرۀ طعام(طعام دادن مسکین) واجب می‌گردد. اگر قضای روزه را دو سال به تأخیر انداخت؛ باید همراه با قضای هر روز، دوبار سفرۀ غذا پهن نماید؛ این چنین فدیه افزوده می‌شود. این بود موضوع فدیه...» بدین معنی که قضای روزۀ رمضان برای کسی‌که روزه نگرفته باشد، قضاء آوردن قبل از فرارسیدن رمضان بعدی می‌باشد و اگر قضاء آوردن را به تأخیر اندخت، بعد از فرارسیدن رمضان بر او قضاء و فدیه هر دو واجب می‌گردد و نظر دیگرش اینست که هرگاه قضاء آرودن را به تأخیر اندازد، مثلاً دو سال به تأخیر انداخت، بالایش دو فدیه همراه با قضاء روزه واجب می‌گردد و این چنین فدیه چند برابر می‌گردد.
2- در "کشاف القناع عن متن الإقناع" تألیف منصو بن یونس الحنبلی متوفی 1051هـ.ق، چنین آمده است: «کسی‌که تمام روزۀ رمضان و یا چند روز آن را ترک کند(روزه نگیرد)؛ هنگامی قضاء آوردن، همان مقداری را قضاء بیاورد که از او ترک شده است... و به تأخیر انداختن روزه تا از دست نرفتن وقت آن، که فرارسیدن رمضان دیگر است، جواز دارد... و تأخیر آن بدون عذر تا رمضان بعدی جواز ندارد... اگر تا رمضان بعدی یا تا رمضان‌های بعدی به تأخیر افگند، باید قضاء بیاورد و در برابر هر روز مسکین را به قدری‌که در کفاره لازم است، باید طعام دهد و به تعدد رمضان فدیه مکرر نمی‌گردد؛ زیرا به سبب کثرت تأخیر، واجب افزون نمی‌گردد؛ چنانچه اگر شخصی حج را چندین سال به تأخیر بیفگند، بر او بیشتر از ادای یک حج لازم نمی‌گردد.» بدین معنی کسی‌که روزۀ رمضان را ترک کند و قضائی آن را قبل از آمدن رمضان بعدی ادا نکند، بر او قضائی و فدیه هردو لازم می‌گردد.
3- اما در مذهب امام ابوحنیفه رحمه الله به هر اندازه‌ای که قضائی به تأخیر افتاد، تنها قضاء واجب می‌گردد؛ هرچند رمضان بعدی هم فرابرسد؛ يعنى روزه‌های قضائی خود را به جا آورد و در تأخیر، فدیه لازم نمی‌گردد:
- در المبسوط تألیف السرخسی متوفی 483هـ.ق (فقه حنفی) آمده است: «کسی‌که قضائی چند روز از رمضان بر او باشد و او قضائی نگیرد تا آن‌که رمضان بعدی وارد گردد... بر او قضائی رمضان گذشته لازم است و در نزد ما بر چنین شخصی پرداخت فدیه لازم نیست؛ اما شافعی رحمه الله فدیه را با قضائی لازم گردانیده و در برابر هر روز، طعام دادن یک مسکین را حتمى مى‌داند... و دلیل ما ظاهر این قول الله سبحانه وتعالی است: ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾ [بقره: 184] يعنی کسانی‌که از شما بیمار یا مسافر باشند(اگر افطار کردند و روزه نگرفتند، به اندازه‌ی آن روزها) چند روز دیگری را روزه می‌دارند. در این جا تعیین وقت وجود ندارد و تعیین وقت میان دو رمضان زیاده می‌باشد و هم‌چنان روزه عبادت موقت است و برای قضائی آن وقت مشخص نمی‌گردد).
- در "بدائع الصنائع في ترتیب الشرائع" تألیف علاء الدین الکاسانی الحنفی (متوفی: 587هـ.ق) آمده است: «...فتوی و نظر نزد یاران مان اینست که وجوب قضائی وقتش تعیین نمی‌گردد. بنابر آنچه ذکر کردیم، قضاء آوردن مطلق و عاری از تعیین وقت مشخص است و بر مطلق آن حکم جاری است. بنابر این، اصحاب ما گفته اند: اگر شخصی قضاء آوردن روزه را تا رمضان دیگر به تأخیر انداخت، بر او فدیه لازم نیست...» به اين معنی که در مذهب امام ابوحنیفه رحمه الله فقط قضاء آرودن واجب است؛ نه فدیه؛ یعنی فقط قضائی ماه‌هایی را که روزه نگرفته به جا می‌آورد.
چنان چه در آغاز ذکر نمودم که ما در عبادات تبنی نمی‌کنیم و در فوق بعضی نظریات مذهب امام ابی حنیفه، شافعی و فقیه حنبلی را ذکر نمودم؛ اكنون قلب‌ات به هریکی از این آراء آرامش می‌یابد و سینه‌ات به هرکدام آن که منشرح و فراخ گردید، تطبیق کن. الله سبحانه وتعالی توفیق انجام آنچه را که سبب رضایت او می‌گردد و دوست می‌دراد، برایت نصيب فرمايد. امید است که همین قدر کافی باشد. الله دانا و حکیم است.
برادرتان عطاء بن خلیل ابوالرشته
